دکتر محمد حسن‌زاده در گفت‌وگو با ایسنا، در خصوص اقدام دانشگاه آزاد اسلامی برای راه‌اندازی سامانه همانندجویی، گفت: راه‌اندازی سامانه همانندجویی به خودی خود ایرادی ندارد و هر سازمان و هر شرکتی می‌تواند همانندجویی انجام دهد. اما برای همانندجویی رسمی آثار علمی به‌ویژه پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها قانون مصوب مجلس شورای اسلامی را داریم که تمکین به آن قانون وظیفه همه دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی است. طبق تبصره ۹ قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی مصوب ۱۳۹۶ مجلس شورای اسلامی؛ همانندجویی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها و آن‌چه که در مؤسسه‌های آموزش عالی به عنوان علم تولید می‌شود، به پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) واگذار شده است. یعنی قانونگذار، همانندجویی رسمی را برعهده پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران گذاشته است.
وی تاکید کرد: بنابراین همانندجویی به عنوان یک کار فناورانه و پژوهشی در هر سازمان و شرکتی می‌تواند وجود داشته باشد، ولی وظیفه همانندجویی رسمی و صدور گواهی مربوطه که برای دفاع از پایان‌نامه و پرداخت حق‌الزحمه استاد راهنما و غیره داشتن آن الزامی است، به عهده ایرانداک گذاشته شده است.
رییس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) به جزئیات این قانون اشاره کرد و توضیح داد: همه مؤسساتی که در تولید و انتشار علم مشارکت دارند، از جمله وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، حوزه‌های علمیه، دانشگاه آزاد اسلامی و سایر مؤسسات، برای این‌که بتوانند پرداخت دستمزد و حق‌الزحمه و موارد مربوط به ارتقای حاصل از پایان‌نامه و رساله را اعمال کنند، حتما باید همانندجویی را به شیوه رسمی انجام داده و پایان‌نامه و رساله را در پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران ثبت کرده باشند.
وی با بیان این‌که «انجام همانندجویی، قانون است»، گفت: ایرانداک از همان سال‌ها زیرساختی قوی و هوشمند ایجاد کرده و هم‌اکنون به صورت روزانه به همه دانشگاه‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، حوزه‌های علمیه، دانشگاه آزاد اسلامی و سایر مؤسسه‌های آموزش عالی کشور خدمات ارائه می‌کند، البته دریافت خدمت از سوی برخی از این مراکز به صورت محدود انجام می‌گیرد.
حسن‌زاده به لزوم اجرای قانون تاکید کرد و گفت: امیدواریم به‌زودی برای این‌که قانون را با قدرت و به صورت مؤثر اجرا کنیم، همه دانشگاه‌ها و مؤسسات به وظایف قانونی خودشان عمل کنند و پایان‌نامه‌ها و رساله‌های خودشان را برای همانندجویی و دریافت گواهی همانندجویی به سامانه پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)، ارسال کنند.
وی با بیان این‌که «در حوزه پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها، هیچ مؤسسه‌ای و هیچ سازمانی در ایران، نمی‌تواند ادعای همانندجویی کامل و جامع داشته باشد»، خاطر نشان کرد: ایرانداک حدود ۵۴ سال است که از اولین پایان‌نامه‌هایی که در ایران دفاع شده تا جدیدترین پایان‌نامه‌هایی که دفاع می‌شود، را گردآوری کرده است و از این گنجینه ارزشمند دانش برای همانندجویی استفاده می‌شود تا پایان‌نامه و رساله‌ای که در حال دفاع است، با سایر مدارک علمی دارای مشابهت غیرمتعارف نباشد.
این استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی، تاکید کرد: بر همین اساس هیچ مرکزی غیر از پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) بر اساس قانون نمی‌تواند ادعا کند که من همانندجویی می‌کنم و گواهی همانندجویی صادر می‌کنم. دلیل اصلی این است که آنها گنجینه جامع پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها را در اختیار ندارند و به دلیل نداشتن گنجینه جامع دانش؛ این اقدام نه قانونی و نه امکان‌پذیر است. ایرانداک در این حوزه تلاش کرده است روز به روز الگوریتم‌ها و سامانه‌های خود را تقویت کند.
حسن‌زاده درباره اضافه شدن کتاب‌ها، مقالات، گزارشات دولتی و اسناد علمی به پایگاه «گنج» ایرانداک، خاطر نشان کرد: مسئله مهم دیگر، این است که ایرانداک با همکاری نشریات، مقاله‌های فارسی را به گنجینه دانش خود اضافه کرده و بیش از ۵۰۰ هزار عنوان مقاله منتشرشده در مجلات داخل کشور را به گنجینه دانش همانندجویی افزوده است. همچنین با تفاهم‌نامه‌ای که با مرکز نشر دانشگاهی منعقد کرده‌ایم، کتاب‌های منتشر شده آن مرکز نیز به صورت تمام‌متن در استخر دانش ایرانداک قرار گرفته است. گزارش‌های دولتی و همچنین اسناد علمی از قدیم در استخر دانش همانندجویی قرار گرفته‌اند. بنابراین ما افتخار می‌کنیم، جامع‌ترین مجموعه اسناد علمی و قوی‌ترین الگوریتم همانندجویی را در اختیار داریم.
وی اظهار امیدواری کرد که این اقدامات بتواند به اجرای قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی و نهادینه شدن اخلاق پژوهشی در کشور کمک کند.
رییس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) در پاسخ به «ادعای دانشگاه آزاد اسلامی مبنی بر این‌که در آیین‌نامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی (مصوب سال ۱۳۹۸ در هیئت وزیران) عنوان شده که همانندجویی می‌تواند از طریق ایرانداک و سامانه‌های هم‌تراز انجام گیرد»، گفت: این بحث مربوط به قانون نیست. اگر ما قانون مصوب مجلس شورای اسلامی را مبنای عمل قرار دهیم، در آن‌جا به صورت شفاف عنوان شده که همانندجویی باید توسط پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) انجام شود و موارد دیگری وجود ندارد. البته که اجرای قانون توسعه همه دانشگاه‌ها و مؤسسات به توسعه اخلاق پژوهش در جامعه که مایه آبروی ملی ما است، کمک شایانی خواهد کرد. انتظار می‌رود همه ذینفعان و دست اندرکاران از قانون مصوب مجلس تفسیر دقیق و معطوف به هدف غایی آن داشته باشند که همانا جلوگیری از تقلب در تدوین آثار علمی است.
وی ادامه داد: فارغ از این موضوع، اگر در قانون هم وجود می‌داشت، با توجه به این‌که مجموعه‌ای مانند دانشگاه آزاد اسلامی به منابع اطلاعاتی از جمله پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها، گزارشات دولتی و کتاب‌های منتشرشده در سطح وزارت علوم، وزارت بهداشت و … دسترسی ندارد، امکان فنی انجام همانندجویی را نخواهد داشت. کما این‌که قانون هم ایرانداک را به عنوان تنها مرجع قرار داده است. همانندجویی صِرف دانشگاه آزاد اسلامی در بین پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشگاه‌های آزاد اسلامی فارغ از عدم بلوغ نرم‌افزاری (به دلیل نوپا بودن آن)، برای کسب اطمینان از نبود سرقت علمی کفایت ندارد.
حسن‌زاده خاطر نشان کرد: در آیین‌نامه اجرایی این قانون، با یک هدف دیگر در تعریف ایرانداک گفته شده که «ایرانداک و مؤسسات هم‌تراز آن» و به دلیل عدم مطابقت آیین‌نامه اجرایی با نصّ قانون، لازم است که آیین‌نامه اجرایی به‌زودی اصلاح شود. امیدواریم این مورد اصلاح شود تا آیین‌نامه اجرایی نیز این مشکل را نداشته باشد.
وی در پاسخ به «درخواست دانشگاه آزاد اسلامی مبنی بر همکاری با ایرانداک»، گفت: پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران با همه طرف‌ها در حال همکاری است. همکاری مؤسسات با ایرانداک در صورت ثبت پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها و همانندجویی آنها طبق قانون معنی پیدا می‌کند.
رییس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) با اشاره تلویحی به منابع در دسترس دانشگاه آزاد اسلامی، گفت: با توجه به قدمت دانشگاه‌های وزارت علوم و تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی از سال‌های دور تاکنون مجموعه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری سهم بالایی از پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها را در اختیار دارند و علاوه بر آن دانشگاه‌هایی از زیرمجموعه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سایر مؤسسات آموزش عالی هم با پژوهشگاه در حال همکاری هستند. بنابراین، تعداد پایان‌نامه‌های خارج از سامانه پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران به نسبت بسیار کمتر هستند.
وی در خصوص رویکرد درآمدزایی از منابع علمی، گفت: این رویکرد متفاوت از همانندجویی است. آن‌چیزی که در ایرانداک در حال انجام است، اجرای وظیفه قانونی است که طبق قانون تکلیف شده است. این‌که هر دانشگاه و مجموعه‌ای از اسناد و مدارک علمی خودش درآمد ایجاد کند، حق قانونی آنها است و مشارکت در برنامه همانندجویی به معنای نفی امکان درآمدزایی مؤسسات دیگر از جمله دانشگاه آزاد اسلامی نیست.
حسن‌زاده تصریح کرد: ایرانداک به هیچ عنوان به فروش پایان‌نامه و فایل تمام متن منابع، نمی‌پردازد و این کار را انجام نمی‌دهد. هر آن‌چه که دانشگاه‌ها به ایرانداک واسپاری می‌کنند و طبق قانون در سامانه‌های ایرانداک ثبت می‌کنند، بعد از آن‌که دوره عدم انتشار سپری شد، همان‌گونه که در خود دانشگاه‌ها به صورت رایگان در اختیار دیگران است، توسط ایرانداک نیز در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد. بنابراین، همانندجویی هیچ ارتباطی به درآمدزایی از طریق پایان‌نامه‌ها ندارد.
رییس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) درباره اهمیت انجام همانندجویی، گفت: دانشگاه‌هایی که پایان‌نامه‌هایشان را در ایرانداک ثبت می‌کنند، از سرقت علمی جلوگیری می‌کنند. همانندجویی موجب محافظت از آثار علمی همه ثبت‌کننده‌ها توسط ایرانداک می‌شود و اگر یک سازمانی تصمیم گرفته باشد که فایل تمام-متن پایان‌نامه‌ها یا سایر منابع علمی خودش را بفروشد، یک تصمیم داخلی آن سازمان تلقی می‌شود و ارتباطی با همانندجویی ندارد. در فرایند همانندجویی منابع علمی در اختیار سامانه، در قالب یک کد مشخصی صرفاً برای تشخیص همانندی مورد استفاده قرار می‌گیرد و مؤسسات اگر بخواهند فایل منابع علمی خود را در قبال دریافت پول در اختیار کاربران قرار دهند و درآمدزایی انجام دهند، صرفاً از طریق سایت و سرور خودشان می‌توانند این کار را انجام دهند. این کار از طریق هیچکدام از سامانه‌های ایرانداک انجام نمی‌شود.
وی با بیان این‌که با ثبت پایان‌نامه و رساله‌ها امکان رؤیت‌پذیری آنها بیشتر می‌شود، توضیح داد: با توجه به این‌که روزانه میلیون‌ها بازدید از وب‌سایت ایرانداک انجام می‌شود، اگر پایان‌نامه‌ها و رساله‌های هر دانشگاهی در مجموعه گنج ایرانداک قرار گیرد، امکان رؤیت‌پذیری و جستجوپذیری آنها افزایش می‌یابد.
وی ادامه داد: اگر هم سازمان‌ها تصمیم بر این داشته باشند که طبق سیاست خودشان و توسط مجموعه خودشان به هر شکلی انتفاعی از منابع علمی خود بهره‌برداری کنند، به لحاظ فنی این امکان وجود دارد که منبع مربوطه از طریق سرور ایرانداک جستجو و از طریق سرور خود آن دانشگاه دانلود شود. بنابراین هیچ تزاحمی بین درآمدزایی از طریق اسناد علمی توسط دانشگاه‌ها و با آن‌چه که در همانندجویی انجام می‌شود، وجود ندارد.
رییس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) تاکید کرد: باز هم تکرار می‌کنم که همانندجویی یک تکلیف قانونی است و همگان باید این تکلیف قانونی را به انجام برسانند و عملاً ایرانداک در این زمینه با نیروهای انسانی و سامانه‌هایی که طراحی کرده و تدارک دیده، این کار را به خوبی انجام می‌دهد.
وی به ارتباط همانندجویی و کاهش سرقت علمی اشاره کرد و گفت: آمارهایی که ما در دسترس داریم، نشان دهنده سیر نزولی سرقت علمی و مشابهت بین آثار علمی بعد از انجام همانندجویی است. یعنی از زمانی که همانندجویی را شروع کرده‌ایم، میانگین مشابهت در اسناد علمی، از بالای ۶۰ درصد به کمتر از ۳۰ درصد رسیده است و این عددی است که به صورت میانگین در سطح دانشگاه‌ها وجود دارد. زمانی که در دانشگاه‌ها حضور پیدا می‌کنیم نیز این موضوع را تک به تک به هیئت‌رئیسه دانشگاه‌ها اعلام می‌کنیم. انتظار می‌رود در دانشگاه‌هایی که پایان‌نامه‌ها و رساله‌های خود را به صورت رسمی و قانونی همانندجویی نمی‌کنند، درصد مشابهت همچنان بالا باشد و این به آبروی جامعه علمی ما آسیب وارد می‌کند. فکر می‌کنم اگر همگان همکاری کنند، ما می‌توانیم به اجرای کامل قانون کمک کنیم. چرا که ما موظف به اجرای قانون هستیم.
حسن‌زاده در پاسخ به سؤال ایسنا در مورد راه‌های ملزم کردن مؤسسات به اجرای قانون و همانندجویی، توضیح داد: این موضوع دو وجه دارد؛ یک وجه آن فرهنگی است. ما خودمان را موظف کرده‌ایم که با شرکای خود مثل وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی و حوزه‌های علمیه صحبت و مذاکره کنیم که این یک قانون است و اجرای قانون برای دستیابی به هدف عالی دستیابی به اخلاق پژوهش در جامعه علمی ما است. اگر هر بخشی از این شرکای ما و هر بخش از دست‌اندرکاران تولید و انتشار علم در ایران در اجرای این قانون مشارکت و همکاری نکنند، به قانون‌شکنی کمک می‌کنند. ما باید به این موضوع واقف باشیم که مشارکت ما در قانون امری است که برای بهتر شدن کارها باید انجام دهیم.
وی دومین وجه این الزام را استفاده از مکانیسم‌های نظارتی عنوان کرد و گفت: قاعدتاً ما اهرم مکانیسم‌های نظارتی را در اختیار داریم تا به سازمان‌های متولی مانند سازمان بازرسی کشور و سایر مراجع مراجعه کنیم و از شرکای خود درخواست کنیم که در اجرای قانون به وظایف خودشان عمل کنند و دچار ترک فعل نشوند.
رییس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) با بیان این‌که نگاه ایرانداک، نگاه قهری نیست، اظهار کرد: تا کنون ایرانداک این کار را انجام نداده است؛ چرا که ایرانداک یک مجموعه علمی-فرهنگی است و چشم و چراغ علم و فرهنگ این کشور بوده و است. نگاه ما نگاه قهری نیست، ولی اگر یک زمانی احساس کنیم که کار فرهنگی جواب نمی‌دهد، ما مجبور هستیم که به نهادهای نظارتی و بازرسی و مراجع مربوطه مراجعه کرده و از آنها درخواست کمک و بررسی کنیم. تا این لحظه ما این کار را انجام نداده‌ایم و امیدواریم دوستان ما نیز در اجرای قانون به ما کمک کنند. در پایان از رؤسا و مدیران دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی کشور و به ویژه از استادان و دانشجویان و کارشناسان دانشگاه‌ها که در کنار پیشرفت علمی کشور در پاسداشت حقوق پدیدآوران با ایرانداک همکاری می‌کنند، سپاسگزاری می‌کنم.
انتهای پیام
